Biography of Jankiel FENSTERSZAB 

Created by a class of 9th grade students/ middle school Charles Péguy/ Palaiseau.

INTRODUCTION

Some family photos, a wedding invitation, a thimble… That is the starting point. The face of Jankiel Fensterszab is already starting to take shape in front of our impatient and curious eyes. Who was he? The memories of his daughter, Ida, have constituted the best elements to connect with Jankiel and to recount a part of his life. These family memories have been the most important material for writing the following biography. They are old and fragmented. We established an imaginary dialogue between Jankiel and Ida to make the memory work and reassemble pieces of his life. To do so, we also allowed ourselves to fill in the blanks of this “perforated” memory with some historic inserts.

1) A Childhood in Poland, in the village of Koprzywnica (1898-1920)

‘Dad, tell me the story of your childhood in Poland please.’
‘ I was born on the 15th of October 1898, in Koprzywnica, a small village betweenLublin and Krakow. It wasn’t a Shtetl, even though there were a lot of Jewish families (about a third of the population) who lived there at the time. We were one of these families. I lived there with my father, Abraham and my mother Maria, and also with my brothers and sisters. We were very happy ; we often met the other families to eat, talk and sing traditional and popular Yiddish songs on the Shabbat for instance.’

POLAND- KOPRZYWNICA

Jankiel was born  in 1898 in a little village of the Russian Empire. At the time of WWI,  when Koprzywnica was located on the front line between Russia and the Austro-Hungarian Empire, the town was devastated and lots of people had to leave the village and their houses. In June  1919, the small town became Polish with the Treaty of Versailles,  which recognized Poland’s independence. In 1920, Koprzywnica had  a population of 2300 inhabitants, which included about 800 Jews.
There was a big synagogue and a big Jewish school, a yeshiva (classes were taught in Hebrew and in Yiddish). Jankiel might have studied in this school because his mother was very religious. In the town, there was also a Jewish cemetery dating from the end of the 19th century.
‘Songs! Songs in Yiddish like « Un as der Rebbe lacht » !’
‘Yes, indeed ! I remember that we would eat tasty ravioli, chopped liver, cheese cakes, apple cakes, borscht, gefilte fish and goat cheese too… As bakers, my parents made all these traditional dishes to perfection.’
‘I do know these dishes too ! Was there a school in Koprzywnica ?’
‘Yes, I attended the town school. I was there until the age of 14. Then, I had to leave school abruptly. My father had died and we did not have enough money to pay the tuition, so I had to work at the bakery with my mother for a little while. Then, I left to be an apprentice tailor. The real advantage was that apprenticeship came with room and board. It was in 1912 and this apprenticeship lasted a few years. After the apprenticeship, I was called for military service because Russia was at war. Since Koprzywnica had become Polish in 1919, I was recruited in the Polish army where I became a corporal.’

THE ARMY

At the end of the war, in 1917-1918, Jankiel was  probably 19 or 20 years old and the front line was a few kilometers away from Koprzywnica. Jankiel had probably been called by the Russian army as the village was occupied by the Russian soldiers. After 1919 (at the time of the Treaty of Versailles) many young men living in regions that had become Polish again incorporated the new Poland and had to change their Russian uniform for a Polish one. Jankiel was photographed as a corporal of the Polish Army.
‘Daddy, tell me about my grandparents.’
‘Unfortunately, I don’t really remember my father; he left us too early. As for my mother, Maria Gitla, you’ve known her a bit. She worked hard at the bakery. She was courageous and she took care of all the children. She cooked very well. She was very religious too. By the way, when she visited us in Paris around 1933, we had to hide to eat ham, do you remember that? She stayed only a short time because she didn’t like life in Paris very much. Fortunately, I have some photographs left. I also remember that my grandfather was a practicing Jew. He had a long white beard and would always dress like a rabbi. All I have from him is a picture that you have already seen.’

Portrait of Maria, my mother, dressed to face the cold winter of Poland

Portrait of my grandfather

Me, wearing the uniform of the Polish Army.

‘What made you leave your native country in the end?’
‘You have to know, Ida, that at the beginning of the 20th century, poverty and anti-Semitism was spreading in Poland, just as it was spreading in a wide part of central Europe. In 1920, that reason urged me to go into exile to Germany, in Berlin, a free city on the way to the west. It was a staging area for thousands of travelers back then.’

A SPREADING WAVE OF ANTI-SEMITISM IN POLAND IN THE YEARS 1918-1920

At the end of the 19th century, a strong nationalist movement spread throughout Europe and especially in Poland where violent anti-Semitism emerged. At the time of the Polish-Soviet War (1919-1921), the idea was that the Jews were helping the Bolsheviks in their conquest of Poland. A series of Pogroms took place in 1918-1919. This anti-Semitism among the population was accompanied by anti-Semitism within the State. Many Jewish soldiers who were serving the Polish Army were arrested and interned because they were suspected of complicity. After they had been released, many decided to leave Poland. Jankiel might have fled Poland for that reason.

2) Berlin: The Belle Epoque (1920-1923)

‘What did you do when you arrived in Berlin?’
‘First, I could do my job as a tailor! And most importantly, Berlin was the city where I met Chaja, who would later become my wife and then your mom. We had a mutual friend. At the time when we met, we would go out a lot, to the theatre, to concerts. We lived in Berlin where anti-Semitism was not as strong. There were weddings between Jewish and non-Jewish people, a thing that was unthinkable in Poland. There was also an atmosphere of freedom. We liked to walk in the big park of Tiegarten…’

‘I saw a picture of you in that park!’

‘Yes, you have! This photograph was taken in the middle of winter. My friends and I wore our warmest coats. In Berlin, we would go to theaters such as the Kadeko -Kabarett der Komiker (Cabaret of Comedians)-or we would attend fantastic concerts of Klezmer music. Chaja was always very elegant in her Sunday dress. One day, we went to the photographer’s, and she was wearing this very dress. That is the photograph in which she had a three-quarter position, sitting on a wooden armchair.’
‘How elegant you were!’
‘What struck me in Berlin was that the atmosphere was peaceful, people were free, everybody was kissing and obviously happy. Life was pleasant and we were young and carefree. Dinners were regularly organized at our friends’ homes. There, we would laugh, talk about everything or sing Yiddish songs at the top of our lungs. We spent three wonderful years there.’
‘It is also in Berlin that Chaja and you got married, didn’t you? I still have your wedding invitation.’
‘Chaja and I got married in a religious ceremony in 1923, in Berlin, in some friends’ apartment. It did not take place at the synagogue, the rabbi came to give his blessing to us. We mainly got married to please your maternal grandmother. This sweet life didn’t last long because a terrible economic crisis made us leave Berlin. We then set off for Paris.’

THE ECONOMIC CRISIS IN GERMANY

On January 11th 1923, 60.000 French and Belgian soldiers arrived in the Rurh area, in Germany. These troops, which had been occupying the German Rhineland since the end of the Great War, extended their occupation. The value of the deutschmark depreciated rapidly as a high inflation rate together with unemployment occurred in Germany. The Weimar Republic then decided to limit immigration and took measures to exclude undocumented foreigners. This might explain Jankiel’s and Chaja’s departure for France. Jankiel had a Polish passport but he had fled Poland without being registered as a Polish national, even though it was mandatory to do it following the Treaty of Riga of 1921. Since he was born in the Russian territory, he kept his birth nationality. For both the German and French administrations, he was thus considered a “Russian refugee” but without official documents.

3) Family life in Paris (1923-1942)

VISA FROM THE PORTUGUESE CONSULATE

Jankiel entered France in November 1923 without a French visa. His passport, the only document which proved his identity, had a visa from the Portuguese Consulate and it had been made in Berlin. Chaja joined him in Paris on December 9th that same year. She had a Polish passport and a visa from the French Consulate.
‘Between 1923 and 1930, life in Paris was a very happy period, during which we met many people and went out a lot. Chaja and I used to go out quite frequently, especially on evenings. Movies, theater plays and concerts marked our lives ; however, we had already seen a good deal of plays and movies when we were in Berlin.’
‘As the movie “Grine Felder” for instance?’
‘No, Ida. I sometimes have a failing memory but I do remember the movie which made such an impression on you was not released before 1937. Your brother was born in 1924 in Paris, so after that, we did not go out as much as we did in Berlin. We would invite friends to have dinner at our place.  We would throw parties every Sunday and would eat Polish dishes such as the famous bortsch that your mom cooked. We rediscovered the happy habits that we had in Berlin.’

‘I saw the picture of a Sunday Dinner, or maybe it was a Seder meal? There were about 20 people sitting at the table.’

‘Yes, many people were invited. Though we knew fewer people in Paris than we did in Berlin, your mother and I adapted quickly and made new friends. However, speaking French was not that easy for me.That’s why I hired a teacher who taught your brother how to play the violin and taught me how to speak « Molière’s » style. Never did we regret our decision to come to Paris, where the economic crisis was less severe. The French capital was as attractive as a lighthouse at night. When we arrived, we only knew the name of Raymond Poincaré who was the French Prime Minister and who had initiated the Occupation of the Rurh, provoking the economic crisis in Germany.
At that time, we lived at 110 rue Montreuil, in the 11th district of Paris, not far from Place de la Nation. We liked the apartment but we had to move for several reasons. First of all, there were rats in the stairwell! It made your mom scream and each time, she had to ask the janitor to go up the stairs with her because she was so afraid of these rodents. The second and main reason for moving out was that we lacked space. The place was too small for four people.’
‘And you needed even more space since you and mom worked at home…’
‘You’re right. So, in 1936, we moved in at 22 rue Clavel in the 19th district of Paris. In the apartment, there was a big kitchen and 3 bedrooms, and the biggest of these rooms was used as a workshop. Do you remember, Ida? There was not even a bathroom. You had to go to the public shower room. Chaja and I could work late at night in that new place, without any fear of waking up the kids. Your mother was in charge of the buttonholes, and I hand-stitched the shoulder straps; I would not use the sewing machine because it made too much noise. I  worked in peace… being constantly interrupted by the barkeeper of the coffee shop downstairs!
‘Monsieur Jacques, someone’s on the telephone for you!’
‘Exactly! I was “Monsieur Jacques”!’

THE EVOLUTION OF NAMES

Jankiel’s name and surname and their spelling changed according to where the family lived: Jacob Fensterschaub, Monsieur Jacques, Jankiel, Fenstersrab…
His wife, Chaja, became Hélène when they arrived to France.
‘There was always something that the customers wanted me to change on the clothes- alterations that they had forgotten to mention to me in the first place. Your mother and you had to figure out which line of the Paris metro to  take to make the deliveries on time. You often had to deliver at the Louvre Museum or at Chatard’s for example. You both were a great help because I could keep on working at the workshop. Well, I still had to be careful not to disturb our neighbor,  you know, the Armenian, by avoiding whistling for example.’
‘I have two loves, my country and Paris!’
‘Josephine Backer! I used to sing her songs all the time! There was also the song “Voilà les gars de la Marine” which I particularly liked. I wish I had heard these songs in concert! We used to go out a lot… You surely remember that your brother looked after you when we went out.’
‘I do! And I also remember holidays!’
‘We took holidays in Brunoy, a small village not far from Paris. How nice it was to go there for the weekend, when I was not too busy at work. I even tried to learn how to ride a bike during this leisure time. What a failure! I fell, hurt my nose badly and gave up! When we could go on vacation for a longer time, we would go to the beach in Les Sables-d’Olonne… We had a great time with my sister and your cousins. In 1937, we had our first vacation at the sea. We left Les sables-d’Olonne and got on a boat to go to an island. We took a family picture on this boat. I guess it was your uncle who took the picture since he is not in the photograph. In this photograph, I am wearing a cap and I am with your mother, your aunt, your cousins, some friends and you. Your brother is on the side, one can barely see his left arm. He didn’t like to be photographed. Actually, this was your first vacation.  These moments impressed us all. The workers eventually got a paid vacation thanks to Léon Blum and the Popular Front.’

In Les Sables-d’Olonne, 1937

‘Serviettes everywhere !’
‘You always make the same mistake, Ida. The word is « Soviets », not « serviettes ». In 1936, I went on a few marches near Les Buttes Chaumont, I would carry you on my shoulders. These were not violent street protests, they were just  big gatherings. There, we would make joyful noises and everybody would sing and laugh happily. I would carry you on my shoulders so that you could see through the crowd. At the time, political matters were the main point of discussion and it was at the heart of our lives since Chaja and I actively supported the LICA- Ligue Internationale contre l’antisémitisme (International League against Anti-Semitism)’.
‘And then… Not long afterward, in 1940, I remember that..’
‘Yes, Ida, as things got worse, we tried to keep you safe, by sending you far away, in the countryside to protect you from possible food rationing or from bombs once the Germans were in Paris. We could barely imagine what was going to happen later.

CONCLUSION:

WWII abruptly put an end to their family life, to their full life- meeting new people, cultural experiences, children’s laughter, dinners with family or friends. Ida was entrusted to a wetnurse. She seldom came back to Paris. Chaja was arrested during the 1942 Vel’d’Hiv Roundup. Jankiel and Ida’s brother, Adolphe, hid in Coubron, near Montfermeil. On July 23rd 1944, Jankiel was arrested by the military police. He was interned in Drancy and  was then deported- Convoy 77- to Auschwitz. There were accounts of his presence in the camp, but nobody really knows what happened to him. His life has been erased, as many other lives. There are only some photographs, a wedding invitation and a thimble left…[:pl]

Biografia Jankiela FENSTERSZABA 

Biografia Jankiela Fensterszaba z odnośnikami do źródeł
 Przygotowana, zredagowana i napisana przez grupę nauczycieli i uczniów z College Charles Péguy de Palaiseau pod opieką Claire Podetti. Biografia stała się inspiracją dla wielu prac, w tym sztuki teatralnej i indywidualnych prac plastycznych.
De Jankiel Fensterszab, il ne reste aujourd’hui qu’un dé de tailleur, un faire part de mariage, quelques photographies qu’Ida  Grinspan, sa fille a pu sauvegarder, quelques archives et les très nombreux souvenirs qu’Ida a gardés de ce père qu’elle adorait…
Z Jankiela Fensterszaba do dziś pozostał tylko naparstek krawiecki, zaproszenie na ślub, kilka zdjęć, które Ida Grinspan wraz z córką zdołała ocalić, trochę archiwów i wiele wspomnień przechowanych przez Idę o ojcu, którego uwielbiała…
Jankiel, deportowany 31 lipca 1944 r. w transporcie nr 77, ostatnim dużym transporcie z Drancy do Auschwitz, nigdy nie powrócił.
Jankiel urodził się w Imperium Rosyjskim w Koprzywnicy [1] w 1898 r. Potwierdza to polski paszport [2] wręczony w styczniu 1925 r. policjantowi, który przyjmuje jego wniosek o wydanie dowodu osobistego dla cudzoziemców. Ale w Polsce, w Koprzywnicy, nie ma już śladu po jego narodzinach [3], ani po jego rodzinie[4]. Na liście mieszkańców z 1866 r. widnieje Fenstersczob Major, zamieszkały przy ulicy Kościelnej 119-120 [5]. Może to dziadek Jankiela? Ida zachowała fotografię zmarłego pradziadka, którego imienia zapomniała. Pozuje u fotografa [6], na niewyraźnym tle (może to ogród?). Siedzi z założnymi rękami, w czarnym ubraniu, prawie się nie uśmiecha. Jego długa biała broda łagodzi wyraz twarzy. Jest starym mężczyzną, ale ile ma lat? Trudno powiedzieć, bo na zdjęciu nie ma daty. Trudne życie w Polsce mogło sprawić, że przedwcześnie się postarzał.

Ojciec Jankiela był piekarzem, zginął w czasie I wojny światowej, może stał się ofiarą walk. Koprzywnica leżała na linii frontu między Cesarstwem Rosyjskim a Austro-Węgierskim. Spora część populacji musiała opuścić swoje domy w ucieczce przed walkami, wiele budynków zostało zniszczonych [7]. W 1920 r. Koprzywnica liczyła zaledwie 2349 mieszkańców, w tym nieco ponad 800 Żydów, jednak siedem lat później według spisu mieszkało tam już 1600 Żydów. Mieszkańcy wrócili wraz po zakończeniu wojny i utworzeniu nowego państwa polskiego. W miasteczku jest duża synagoga, szkoła żydowska, jesziwa (zajęcia prowadzone są w języku hebrajskim i jidysz). Jankiel mógł uczyć się w tej szkole, ponieważ jego matka była bardzo religijna.
Synagoga znajdowała się pomiędzy ulicami Listopada i Kopra, około 50 metrów od rynku [8]. Teraz to własność prywatna, nie ma już żadnych śladów po synagodze ani po otwartym pod koniec XIX wieku cmentarzu żydowskim, zniszczonym przez nazistów. Nie ma tam żadnych nagrobków.[9]
 
 
 
Na liście kupców z Koprzywnicy [10] nie ma Fensterszabów. Jankiel opowiadał Idzie, że jego matka musiała sprzedać piekarnię po śmierci męża. Jankiel musiał zacząć naukę u krawca – o jedną gębę mniej do wykarmienia dla matki, która musiała samotnie wychowywać swoje dzieci. Mówił, że nie miał dobrych wspomnień z tamtych czasów. Opowiadał Idzie, jak trudne było życie ucznia – musiał nie tylko uczyć się zawodu krawca, ale też zajmować się domem, opiekować się dziećmi swojego przełożonego i wykonywać różne zlecone przez niego zadania. Z tego okresu może pochodzić zdjęcie Jankiela. Zostało zrobione u fotografa. Jankiel w garniturze i krawacie pozuje, stojąc z ręką opartą na rzeźbionej drewnianej kolumnie. Patrzy w obiektyw, tak że zdaje się patrzeć nam prosto w oczy. Wygląda bardzo poważnie. Mały aniołek wyrzeźbiony na drewnianej kolumnie, balansujący na kuli, zdaje się grać mu na nosie, jakby chciał nadać trochę lekkości tej poważnej pozie. Ile lat ma Jankiel na zdjęciu? Trudno powiedzieć, ale wygląda, jakby dopiero niedawno przestał być nastolatkiem.
 
 
 
 

W 1919 roku jako młody dorosły wstąpił do świeżo utworzonego po odzyskaniu niepodległości wojska polskiego. Awansował do stopnia kaprala. Na zdjęciu ma na sobie mundur. Mundur jest podniszczony, poplamiony atramentem, ale Jankiel prezentuje się dumnie. Jest to jedno ze zdjęć, które Ida zabrała ze sobą po wybuchu wojny, aby zachować pamięć o swoim ojcu.
Rok później Jankiel wyjechał z Polski. Dlaczego tak szybko? Może przyczyną była wojny rpolsko-bolszewicka i fala antysemityzmu, która po niej nastąpiła. Podczas wojny polsko-bolszewickiej (1919-21) wśród części społeczeństwa polskiego rozpowszechnił się pogląd, że Żydzi pomagają bolszewikom w podbijaniu Polski. W latach 1918-1919 doszło do serii pogromów. Ludowy antysemityzm został wzmocniony antysemityzmem państwowym. Wielu żołnierzy żydowskich służących w wojsku polskim zostało aresztowanych i internowanych pod zarzutem współpracy z wrogiem. Po zwolnieniu niektórzy zdecydowali się na wyjazd z Polski. Również Jankiel mógł wyjechać z Polski z tego powodu.
 
 
 
W 1920 roku Jankiel przybył do Berlina. Na zdjęciu stoi w zaśnieżonym parku Tiergarten. Jest zima. Jankiel jest ciepło ubrany, ma płaszcz z futrzanym kołnierzem, rękawiczki i czapkę. Pozuje sam. W prawej ręce trzyma jakiś przedmiot, rodzaj bicza, może kij? Park Tiergarten był miejscem spacerów, może także spotkań. Czy to tam poznał Chaję? Czy u wspólnych przyjaciół? Mogli się też spotkać na jednym z wielu wieczorów w Berlinie. Opowiadał Idzie, że często chodził do teatru, na koncerty, do kina. Podobało mu się wszystko, co miała do zaoferowania niemiecka stolica. Odkrywa przestrzeń wolności i kultury, której nie zaznał w Koprzywnicy. Jest tym zafascynowany. Często wychodzi razem z Chają, razem cieszą się berlińskimi nocami. To szczęśliwe i radosne chwile w ich życiu. W ciągu dnia Jankiel pracuje jako krawiec, szyje ubrania na miarę. Chaja pracuje u swojego wuja – kuśnierza. Pobierają się 26 sierpnia 1923 r. Wesele odbywa się w domu przyjaciół, przy Neue Winterfeldstrasse [11], ponieważ ich mieszkanie jest za małe. Błogosławieństwa udzielił im rabin, ponieważ matka Jankiela, Maria Gitla, jest bardzo religijna i praktykująca. To ona zaprasza gości w zawiadomieniu o ślubie, chociaż sama nie odbyła tej, zbyt dla niej kosztownej, podróży, została w Polsce. Ślub odbywa się w niedzielę, jak wskazuje tłumaczenie aktu małżeństwa (ketuba), złożone przez Jankiela jakiś czas później w Paryżu w celu uzyskania dokumentu tożsamości [12].
Kilka miesięcy później, w listopadzie 1923 r., Jankiel wyjechał do Paryża, w Berlinie pozostawiając chwilowo Chaję. Kryzys gospodarczy, który dotknął w tym czasie Niemcy, mógł być powodem tego pospiesznego wyjazdu. 11 stycznia 1923 r. 60 000 żołnierzy francuskich i belgijskich wkroczyło do Zagłębia Ruhry w Niemczech. Wartość marki niemieckiej gwałtownie spada, w Niemczech rozwija się hiperinflacja i wysokie bezrobocie. Republika Weimarska ogranicza więc imigrację i podejmuje środki mające na celu wykluczenie cudzoziemców bez dokumentów. Jankiel nie miał uregulowanej sytuacji prawnej. Wyjechał z Polski bez zarejestrowania się jako obywatel polski, co było obowiązkowe po pokoju ryskim z 1921 r. Urodził się na terytorium Rosji, zachował więc obywatelstwo, które otrzymał po urodzeniu. Zarówno dla administracji niemieckiej, jak i francuskiej był „uchodźcą rosyjskim”, ale bez dokumentów [13]. Ponadto wjechał do Francji na podstawie wizy z Portugalii. Chaja dołączyła do niego kilka tygodni później, 9 grudnia. Skąd ten opóźniony wyjazd? Z dokumentu prefektury paryskiej policji wynika, że Chaja otrzymała podstemplowany polski paszport z konsulatu francuskiego w Berlinie dopiero 30 listopada [14]. Z wyjazdem do Francji czekała więc na dokumenty.
Małżeństwo zamieszkało pod nr 110, rue de Montreuil w 11. dzielnicy Paryża. Jankiel pracował kilka kroków stamtąd, u krawca pod numerem 127 [15]. 20 lipca 1924 r. urodziło się ich pierwsze dziecko, Adolphe. Kiedy wyjeżdżali z Berlina, Chaja od kilku tygodni była już ciąży. Jankiel nie od razu uznał dziecko, zrobił to dopiero w grudniu. Czemu? Może dlatego, że nie przebywał we Francji legalnie. W styczniu następnego roku udał się do prefektury policji, gdzie złożył pierwszy wniosek o wydanie dowodu osobistego dla cudzoziemców [16]. Jankiel swoją prośbę uzasadnia w odręcznym liście. Jego francuski wciąż jest niezdarny, do Francji przyjechał nieco ponad rok wcześniej. Czy to on napisał ten list, czy przyjaciel, który mu towarzyszył, a może policjant, który zarejestrował jego podanie i napisał list w jego imieniu? Podpis wygląda inaczej niż odręczna treść listu, litery są mniejsze, węższe. Jankiel wyjaśnia, że wjechał do Francji z polskim paszportem wydanym w konsulacie Portugalii w Berlinie. Nie kontynuował podróży do Portugalii z powodu braku pieniędzy, oraz dlatego, że jego żona zaszła w ciążę i urodziła. Postanowiwszy pozostać we Francji, ubiega się o zezwolenie na pobyt [17]. Prośba ta została początkowo odrzucona przez prefekturę policji, ponieważ Jankiel wjechał do Francji nielegalnie. 17 marca wydano nakaz jego wydalenia z kraju. Jednak 8 kwietnia prefekt policji anulował wniosek o wydalenie, ponieważ o Jankielu uzyskano „dobre informacje”, pozwolono mu więc pozostać na stałe we Francji [18].
Jankiel i Chaja wzięli ślub cywilny 23 stycznia 1926 roku w merostwie 11. dzielnicy Paryża. Obecnych było dwóch świadków: producent wyrobów safianowych Mayer Rozenbaum i krawiec Max Borenstein.
Jankiel i Chaja ciężko pracują. Mieszkają w trudnych warunkach, w budynku grasują szczury. Chaja opowiadała Idzie, że dozorca towarzyszył jej na schodach, bo przerażała ją sama myśl o spotkaniuv tych zwierząt. Ida urodziła się w listopadzie 1929 r. Mieszkanie stało się zbyt ciasne. Rodzina przeniosła się na rue des Envierges, a następnie pod numer 22, rue Clavel. W 1935 r. sześcioletnia Ida poszła do szkoły. Jankiel zaczął pracować na własny rachunek, potrzebny był jeszcze jeden pokój, żeby klienci mogli przymierzać ubrania. Mieszkanie znajdowało się na drugim piętrze, było duże: dwie sypialnie, kuchnia, w której rodzina spożywa posiłki, jadalnia i pomieszczenie na pracownię krawiecką – największe, z dwoma oknami wychodzącymi na podwórko kamienicy. Nie było natomiast łazienki. Jankiel i Chaja planowali ją urządzić na początku 1940 r. Ida pamięta, jak raz w tygodniu chodziła z mamą do publicznej łaźni.
Jankiel szyje męskie ubrania na miarę. Pracuje w systemie nakładczym: otrzymuje wykrojone elementy, zszywa je, a następnie dopasowuje i wykańcza. Szyje marynarki, ale nie kamizelki czy spodnie. Pracuje dla klientów indywidualnych, ale także dla domów towarowych w Luwrze czy dla domu mody Chatard. Jankiel szyje marynarkę, a Chaja zajmuje się ostatecznym wykończeniem i dziurkami na guziki. Chaja i Ida dostarczają zamówienia na terenie Paryża, między innymi do domów towarowych w Luwrze. Ida pamięta światła witryn sklepowych, które podziwiała jako dziecko.
Chaja i Jankiel pracują bardzo długo, dostają wynagrodzenie za wykonane zlecenia. Kiedy dzieci są w szkole, Jankiela pracuje na maszynie, ale wieczorem, po kolacji, szyje już ręcznie, bo maszyna jest zbyt głośna dla sąsiadów. Jedyne chwile odpoczynku to sobotni wieczór i niedziela. Jankiel chodzi wówczas na spacery, bo przez resztę czasu pracuje na siedząco. Każdego ranka schodzi na dół, żeby kupić gazetę „La Nouvelle Presse” przy boulevard de Belleville i czyta ją przy kawie. To właśnie z kawiarni rozmawia przez telefon, ponieważ Fensterszabowie, podobnie jak zdecydowana większość ówczesnych paryżan, nie mieli aparatu telefonicznego w domu. Klienci dzwonili do kawiarni naprzeciwko mieszkania Jankiela. Wówczas kelner lub właścicielka kawiarni przychodzili na podwórze i wołali: „Panie Jacques, telefon”, a Jankiel natychmiast schodził. Tak się każe do siebie zwracać. Chaja przybrała imię Hélène, ale znacznie częściej nazywano ją „Madame Jacques”.
Jankiel był wymagającym ojcem. Ida i Adolphe, jej starszy brat, musieli być pierwsi w klasie, ponieważ to szkoła miała umożliwić im awans społeczny. Jankiel uczył się francuskiego z nauczycielem, który uczył też Adolphe’a gry na skrzypcach. Wymaga od dzieci dobrych wyników w szkole, ale nie jest surowy. U Fensterszabów jest wesoło, bo Jankiel ma poczucie humoru. Lubi żartować z Idą, śpiewa też z Chają w domu, ale także w niedziele podczas posiłków z rodziną i przyjaciółmi. Siostra Jankiela, jej mąż i dwie małe córeczki, a także kuzyni mieszkają w Paryżu lub na przedmieściach. W czasie spotkań rodzinnych śpiewają w jidysz tradycyjne piosenki przypominające Polskę z lat dziecinnych. Świadectwem tych radosnych chwil z rodziną są dwa zdjęcia. Pierwsze zrobiono u przyjaciół. Przy stole, może z kolacją sederową, siedzi siedemnaście osób. Jankiel i Chaja nie są religijni, ale tradycyjne święta żydowskie są okazją do spotkania z rodziną i przyjaciółmi. Siostra Jankiela siedzi przy stole z mężem i jedną z córek. Chaja stoi za stołem, przyjęła pozę specjalnie do zdjęcia. Może to Jankiel stoi za obiektywem? Wszyscy są ładnie ubrani: kobiety w czarne lub białe sukienki i naszyjniki, mężczyźni w garnitury i krawaty. Stół jest zastawiony ciastami i napojami. Po kolacji wszyscy często grają w karty.
Drugie zdjęcie wykonano w Coubron, dzisiaj w departamencie Seine Saint-Denis (wówczas departament Seine). W tym małym miasteczku niedaleko Montfermeil, kuzyni Jankiela mieli mały drewniany dom. Jankiel, Chaja i ich dzieci odwiedzali ich czasem w weekendy. Przyjeżdżali taksówką z Paryża. Cała rodzina pozuje wokół babci (ciotki Jankiela). Jankiel, Chaja, Ida i Adolphe, ale także siostra Jankiela, jej mąż, kuzyn Jankiela z żoną i synem. Jest lato, dzieci mają krótkie spodenki i koszulki z krótkim rękawem, kobiety lekkie sukienki. Tylko kuzyn ma na sobie nieformalny strój, Jankiel i jego szwagier są w koszulach, kamizelkach i krawatach. Z którego roku pochodzi ta fotografia? Może z 1935 albo z 1936? Adolphe wygląda na nastolatka, ma dwanaście lub trzynaście lat, Ida siedem lub osiem.
 
 
Z rodziną i w domu Chaja i Jankiel mówią w jidysz, ale Adolphe i Ida odpowiadają po francusku. Jeśli nie spotykają się z rodziną na obiedzie lub kolacji, Jankiel i Chaja chodzą do teatru, kina, a nawet do opery. W kinie przy boulevard de Belleville wyświetlane są filmy w języku jidysz. Jankiel i Chaja zanurzają się w atmosferę opuszczonej przez nich Polski i dzielą się tym ze swoją córką. Ida wspomina, że oglądała film Grine felder Edgara B. Ulmera i Jacoba Bena Amiego, a także operetkę Yana w Théâtre du Châtelet w 1936 r. Jankiel i Chaja są członkami LICA, stowarzyszeniu na rzecz walki z antysemityzmem. Jankiel nie należał do żadnej partii politycznej, ale czytał Nouvelle presse [19], komunistyczną gazetę w języku jidysz. W czasie rządów Frontu Ludowego brał udział w marszach ulicznych. Ida miała wówczas prawie 7 lat. Pamięta, jak maszerowała na ramionach ojca. To były chwile szczęścia i poczucia wspólnoty.
Zdjęcie z 1937 roku przedstawia całą rodzinę na wakacjach w Les Sables d’Olonne: Jankiel, Chaja, Adolphe i Ida oraz siostra Jankiela z mężem i córkami. Jest lato, wszyscy mają jasne ubrania, krótkie rękawy, a Jankiel beret na głowie. Siedzą w łodzi, może wyruszają w rejs po morzu albo właśnie z niego wrócili? Chaja widzi morze po raz pierwszy w życiu. Fotograf uwiecznił tę szczęśliwą chwilę na nie najlepszym zdjęciu. Widać na nim tylko ramię Adolfa. Ida i jej kuzyni na pierwszym planie są poruszeni. Ta niedoskonałość jeszcze bardziej zbliża nas do Jankiela. To pamiątkowa fotografia, jaką można znaleźć w każdej rodzinie, jedna z tych, które wyjmujemy po latach, żeby wspominać szczęśliwe chwile.
 
 
Trzy lata później Niemcy zbliżają się do Paryża. Jankiel i Chaja decydują się na umieszczenie Idy na wsi z nianią Alicją, żeby nie musiała znosić bombardowań, braku jedzenia i warunków okupacyjnych. Adolphe zostaje w Paryżu, chodzi do liceum i musi kontynuować naukę. Ida wyjeżdża 14 czerwca, na krótko przed przybyciem Niemców, do departamentu Deux-Sèvres w małej wiosce Jeune-Liè[20]. Jej rodzice rzadko ją odwiedzają. Chaja przyjedża w 1941 roku, w czasie wakacji wielkanocnych, by spędzić kilka dni z Idą. Na Wielkanoc 1942 r. to Ida przyjeżdża do Paryża i spędza kilka dni przy rue Clavel z rodzicami i bratem. Spotyka się z przyjaciółmi z dzieciństwa, których zostawiła dwa lata wcześniej. To wtedy Chaja postanawia, że cała rodzina pójdzie do fotografa. Czterej członkowie rodziny stoją na małym dywanie. Jankiel i Adolphe stoją po bokach. W środku Ida i Chaja, które wydają się mniejsze, delikatniejsze. Adolphe ma prawie 18 lat, jest teraz wyższy od Jankiela, poważna mina nadaje mu dorosły wygląd. Ida jest najmniejsza, ma dwanaście lat, ale mama zaczesała jej włosy do tyłu, jak młodej kobiecie. Włożyli niedzielne ubrania, mężczyźni – garnitury i krawaty, Chaja sukienkę, a Ida spódniczkę. Tylko na twarzy Idy widnieje szeroki uśmiech, pozostali uśmiechają się nieznacznie. Życie Żydów w Paryżu jest coraz trudniejsze, świadczą o tym ich poważne twarze. Ida wyjeżdża na wieś, zabierając ze sobą to rodzinne zdjęcie.
Dzięki listom Ida ma stały kontakt z rodzicami i bratem. Piszą do siebie w jidysz. Z listu od Jankiela dowiaduje się o aresztowaniu matki w czasie obławy Vel d’Hiv [21]. Jankiel i Adolphe ukrywali się w Montfermeil. Chaja myślała, że nic jej nie grozi, bo w czasie pierwszych łapanek w Paryżu aresztowano tylko mężczyzn. Po jej aresztowaniu Jankiel i Adolphe na stałe opuszczają rue Clavel, ukrywają się w Coubron, w dwóch różnych miejscach. To na ten adres Ida musi teraz pisać listy „do pana Dagneaux”. Jankiel, żeby zarobić na życie, wykonuje poprawki krawieckie. W 1943 roku przyjeżdża odwiedzić Idę na wsi. Podróż jest niebezpieczna, codziennie nowe aresztowania, a Jankiel jest przekonany, że Ida pod opieką Alice jest bezpieczna.
Kiedy dowiaduje się o aresztowaniu Idy 30 stycznia 1944 r., przeżywa szok. Kuzyni z Coubron opowiedzieli Idzie, że Jankiel wpadł wówczas w depresję. Życie przestało mieć dla niego znaczenie, skoro nawet Ida, o której bezpieczeństwie był przekonany, została aresztowana. Przestał uważać, wychodził z centymetrem przerzuconym przez ramię, nie miał woli życia. Został zadenuncjowany i aresztowany przez milicję 23 lipca 1944 r. wraz z rodziną Regent. Jedno z dzieci należących do tej rodziny opowiedziało o jego brutalnym aresztowaniu. Milicjanci, którzy przyszli go aresztować, powalili go na ziemię i pobili. Został wysłany do Drancy, gdzie przebywał od 23 do 30 lipca 1944 r.
Został deportowany do Auschwitz w transporcie nr 77. Ida dowiedziała się o tym, że przebywa w obozie, ale nie udało jej się z nim spotkać. Orzeczeniem sądu pierwszej instancji departamentu Seine z 1 kwietnia 1952 r. oficjalnie uznano go za zmarłego 5 sierpnia 1944 r. [22].
Nie wiadomo, jak i kiedy zginął Jankiel: czy został zagazowany kilka miesięcy po przybyciu do obozu? Pobity na śmierć? Umarł z wycieńczenia? Po jego życiu, jak i po wielu innych, pozostało tylko kilka wspomnień: rodzinne zdjęcia, zaproszenie na ślub, naparstek krawiecki…
Ślady … maleńkie ślady, które blakną, a potem znikają, w miarę jak czas wykonuje swoją pracę. Być może to właśnie jest naszym celem: sprawić, by te ślady przemówiły, aby odtworzyć życie człowieka, sprawić, by zaistniał na nowo, niczym wyzwanie dla planów niemieckich nazistów, którzy chcieli unicestwić miliony ludzi i wymazać wszelkie ślady ich istnienia.
[1] Koprzywnica leży 15 km na południowy zachód od Sandomierza i 150 km na północny wschód od Krakowa. Po pokoju ryskim (1920) znalazła się w Polsce.
[2] Patrz: archiwum nr 19940505/695 (wniosek o wydanie dowodu tożsamości dla cudzoziemca) Fonds russe des archives de Pierrefitte.
[3] Nie ma śladu urodzenia Jankiela w archiwach miasta Sandomierza z lat 1890–1910. Archiwa badał p. Kępa, nauczyciel historii z Koprzywnicy.
[4] Rodzina Jankiela, która pozostała w Polsce, najprawdopodobniej trafiła do getta, a potem zginęła w Zagładzie. W grudniu 1941 r. Niemcy utworzyli getto w Koprzywnicy. Obszar getta obejmował rynek, ulicę Miodowej i kilka ulic wokół. Według relacji mieszkańców nie było to getto zamknięte, co oznacza, że nie było otoczone murem, a Polacy i Niemcy mogli się po nim swobodnie poruszać. Postawiono tablice informujące, którędy mogą poruszać się Żydzi. Jedna z tych tablic znajdowała się mniej więcej na wysokości obecnego komisariatu policji w Koprzywnicy. W getcie przebywali również Żydzi z okolicznych wsi, w sumie 1600 osób. Informacje te podał nam p.Kępa, nauczyciela historii z Koprzywnica. 31 października 1942 r. 1600 Żydów z getta zostało wywiezionych do obozu śmierci w Treblince. (Archiwum Akcji Reinhardt, dystrykt lubelski i radomski)
[5] Dzisiaj ulica 11 Listopada. Lista jest przechowywana w archiwach sandomierskich.
[6] W Koprzywnicy był fotograf, ale jego zakład został zamknięty przed II wojną światową.
[7] Zdjęcia z tego okresu zamieszczone na polskiej stronie internetowej pokazują skalę zniszczeń: http://koprzywnica.fotopolska.eu/?f=1068746-foto
[8] Wszystkie informacje uzyskano z badań przeprowadzonych w Koprzywnicy przez nauczyciela historii p. Kępę i jego klasę w ramach projektu Fundacji Forum Dialogu Między Narodami „Szkoła Dialogu”.
[9] Nagrobki i mury zostały wykorzystane w czasie II wojny światowej przez niemiecką placówkę wojskową w Sandomierzu do wzmocnienia błotnistych dróg dla czołgów i innych pojazdów wojskowych. Dziś jest to pusta przestrzeń, częściowo porośnięta krzewami.
[10] Archiwum cyfrowe Sandomierza http://swietokrzyskisztetl.pl/asp/en_start.asp?typ=14&menu=207&sub=173#strona
[11] Neue Winterfeldstrasse to dzisiaj Winterfeldstarsse, 1 km na południe od Tiergarten w dzielnicy Schöneberg.
[12] Zgodnie z tym dokumentem ​​Chaja (w dokumencie Haia) była wdową i rozwódką. Na ślubie było dwóch świadków, Paul Feldblum i Mardoché Spindler.
[13] Pismo prefekta policji z dnia 28 marca 1949 r. skierowane do polskiego konsula generalnego we Francji zaświadcza, że Jankiel „wjechał do Francji w listopadzie 1923 r. z polskim paszportem nr 247673 wydanym w Berlinie 17 października 1923 r., bez francuskiej wizy konsularnej. Zaświadczenie z Konsulatu Generalnego RP z dnia 21 sierpnia 1935 r. potwierdza, że zainteresowany, „były obywatel Cesarstwa Rosyjskiego, nie nabył obywatelstwa polskiego z powodu nie złożenia wniosku o jego nadanie w terminie przewidzianym w traktacie między ZSRR a Polską, podpisanym w Rydze 18 marca 1920”. Archiwa policyjne, Pré saint Gervais, teczka 328W11 na nazwisko Jankiel FENSTERSZAB.
[14] W liście, o którym mowa powyżej, prefekt policji pisze, że: „[Chaja] wjechała do Francji 9 grudnia, zaopatrzona w polski paszport nr 94253, wydany w Berlinie 30 listopada 1923 r. z wizą wydaną przez naszego konsula w tym mieście ”. Pré saint Gervais, teczka 328W11 na nazwisko Jankiel FENSTERSZAB.
[15] W odręcznym liście ze stycznia 1925 r. Jankiel wyjaśnia, że najpierw pracował pod adresem 127, rue de Montreuil u pana Silberporna, a następnie przy 23, rue des Blancs Manteaux u pana Garboura. Fonds russe des archives de Pierrefitte pod nr 19940505 / 695 (wniosek o wydanie dowodu osobistego dla cudzoziemca)
[16] W 1917 r. wprowadzono dowód osobisty dla cudzoziemców. Był on wydawany przez Centralny urząd ds. dowodów osobistych przy paryskiej prefekturze policji. Każdy obcokrajowiec chcący pozostać we Francji musiał zarejestrować się w urzędzie miasta lub na komisariacie policji w gminie, w której zamieszkiwał. Informacje zebrane przez władze lokalne były przekazywane do centrali, w której prowadzona była dokumentacja z rejestrem cudzoziemców w porządku alfabetycznym, według narodowości i ulicy zamieszkania. Francuska policja prowadziła papierowe teczki imienne.
[17] Patrz archiwum nr 19940505/695 (wniosek o wydanie dowodu tożsamości cudzoziemca) Fonds russe des archives de Pierrefitte.
[18] Patrz archiwum nr 19940505/695 (wniosek o wydanie dowodu tożsamości cudzoziemca) Fonds russe des archives de Pierrefitte
[19] Naïe Presse, dziennik utworzony w 1934 r., szybko staje się najbardziej poczytną gazetą w języku jidysz w Europie. 4 września 1939 r. po podpisaniu niemiecko-sowieckiego paktu o nieagresji w artykule wstępnym do jednego z ostatnich jawnie opublikowanych numerów Adam Rayski wzywa do zaciekłej walki z nazistami, którym przepowiada porażkę: „My, Żydzi, mamy z Hitlerem swoje porachunki… wybiła godzina, nadszedł czas, zaczyna się bezwzględna wojna.”
[20] Wieś Jeune-Lié leży w odległości około trzydziestu kilometrów od Niort.
[21] Ida zniszczyła wszystkie listy otrzymane od Jankiela w chwili aresztowania.
[22] Deportowanych, po których nie pozostał żaden ślad, administracja francuska uznała za zmarłych 5 dni po ich wyjeździe z Drancy.